Đông phi là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa Đông Phi

Đông Phi (East Africa) là một khu vực địa lý và chính trị nằm ở phần phía đông của châu Phi, bao gồm một nhóm quốc gia có sự tương đồng về vị trí địa lý, mối liên kết lịch sử, hệ sinh thái và cấu trúc kinh tế. Đây là một trong những vùng được phân loại trong hệ thống tiêu chuẩn phân vùng địa lý của Liên Hợp Quốc, mã vùng M49. Tuy nhiên, tùy theo tổ chức hoặc mục đích nghiên cứu, phạm vi Đông Phi có thể thay đổi đáng kể.

Theo định nghĩa của UN Statistics Division (M49), Đông Phi bao gồm 19 quốc gia: Burundi, Comoros, Djibouti, Eritrea, Ethiopia, Kenya, Madagascar, Malawi, Mauritius, Mozambique, Rwanda, Seychelles, Somalia, South Sudan, Tanzania, Uganda, Zambia, Zimbabwe và Réunion (lãnh thổ hải ngoại của Pháp). Một số tổ chức khu vực, như Liên minh châu Phi (AU), Cộng đồng Đông Phi (EAC) hay Cơ quan Liên chính phủ về phát triển (IGAD), có định nghĩa thu hẹp hơn, thường bao gồm khoảng 7 đến 11 quốc gia.

Sự đa dạng trong cách định nghĩa cho thấy Đông Phi không chỉ là khái niệm địa lý đơn thuần mà còn là cấu trúc khu vực mang tính kinh tế, chính trị và văn hóa. Đây là nơi giao thoa giữa các yếu tố bản địa châu Phi và ảnh hưởng quốc tế, đặc biệt trong các lĩnh vực như thương mại, an ninh khu vực, và biến đổi khí hậu.

Vị trí địa lý và đặc điểm tự nhiên

Đông Phi nằm ở phần phía đông của châu Phi lục địa, kéo dài từ Biển Đỏ đến Ấn Độ Dương và từ Sudan đến Mozambique. Ngoài phần đất liền, khu vực này còn bao gồm nhiều quốc đảo nằm trong vành đai Tây Ấn Độ Dương như Madagascar, Comoros, Seychelles và Mauritius. Vị trí chiến lược này giúp Đông Phi đóng vai trò là cửa ngõ giao thương giữa châu Phi với Trung Đông và châu Á.

Địa hình Đông Phi rất đa dạng, gồm các dãy núi cao như Kilimanjaro, dãy Rwenzori, các cao nguyên đá bazan, thung lũng nứt tách Đông Phi (East African Rift Valley), và các hệ thống hồ lớn như hồ Victoria, hồ Tanganyika và hồ Malawi. Nhiều vùng trong khu vực nằm trong vành đai núi lửa cổ, với hoạt động kiến tạo còn đang diễn ra mạnh mẽ, dẫn đến nhiều động đất và phun trào núi lửa định kỳ.

Khu vực có khí hậu trải dài từ khô hạn, bán sa mạc (ở Somalia, Djibouti) đến ôn đới nhiệt đới cao nguyên (ở Ethiopia, Kenya) và rừng mưa nhiệt đới (ở Uganda, Rwanda). Hệ sinh thái tại đây có giá trị sinh học rất cao, là nơi sinh sống của nhiều loài động vật hoang dã đặc hữu và các khu bảo tồn thiên nhiên nổi tiếng như Serengeti (Tanzania) và Maasai Mara (Kenya).

Lịch sử hình thành và phát triển khu vực

Đông Phi được xem là cái nôi của nhân loại với nhiều di tích khảo cổ học quan trọng chứng minh sự hiện diện của tổ tiên loài người từ hàng triệu năm trước. Hóa thạch Australopithecus afarensis nổi tiếng mang tên Lucy được phát hiện ở khu vực Afar (Ethiopia), có niên đại khoảng 3,2 triệu năm. Điều này khiến khu vực trở thành trung tâm nghiên cứu tiến hóa loài người. [Smithsonian – Human Origins]

Vào thời kỳ cổ đại và trung đại, Đông Phi có nhiều nền văn minh phát triển như Đế chế Aksum (Ethiopia) – một trong những vương quốc đầu tiên ở châu Phi chấp nhận Kitô giáo, hay các thành bang Hồi giáo Swahili dọc bờ biển Đông. Các hệ thống thương mại trên biển kết nối vùng này với bán đảo Ả Rập, Ba Tư và Ấn Độ, tạo nên một mạng lưới giao lưu văn hóa – tôn giáo – kinh tế phong phú.

Trong thời kỳ cận đại, Đông Phi trở thành tâm điểm của các thế lực thực dân châu Âu. Anh, Pháp, Đức và Ý tranh giành ảnh hưởng tại đây từ cuối thế kỷ 19. Hầu hết các nước trong khu vực giành được độc lập vào giữa thế kỷ 20, nhưng vẫn còn chịu ảnh hưởng sâu sắc của cấu trúc thuộc địa, đặc biệt là trong việc phân định ranh giới hành chính quốc gia.

Dân cư và ngôn ngữ

Đông Phi có dân số hơn 400 triệu người (tính đến năm 2023), với mật độ dân cư phân bố không đồng đều. Một số khu vực đô thị như Nairobi (Kenya), Addis Ababa (Ethiopia) và Kampala (Uganda) là các trung tâm dân cư lớn và đang phát triển nhanh. Trong khi đó, vùng Sừng châu Phi và các vùng cao nguyên ở Ethiopia có dân số thưa thớt, chủ yếu sống bằng nông nghiệp tự cung.

Cư dân Đông Phi thuộc nhiều nhóm sắc tộc và ngôn ngữ khác nhau, gồm:

• Nhóm Bantu: chiếm đa số tại Uganda, Kenya, Tanzania
• Nhóm Nilotic: phổ biến ở Nam Sudan, Uganda, Kenya
• Nhóm Cushitic: phân bố chủ yếu ở Ethiopia, Somalia, Djibouti
• Nhóm Semitic: như người Amhara, Tigray ở Ethiopia

Về ngôn ngữ, Đông Phi sử dụng hàng trăm ngôn ngữ khác nhau, trong đó Swahili là ngôn ngữ giao tiếp khu vực được dùng phổ biến tại Kenya, Tanzania và Uganda. Một số ngôn ngữ quốc gia gồm Amharic (Ethiopia), Somali (Somalia), và Kinyarwanda (Rwanda). Ngôn ngữ chính thức tại nhiều quốc gia vẫn là tiếng Anh hoặc tiếng Pháp – hệ quả từ quá trình thuộc địa hóa. [Ethnologue – Languages of Africa]

Kinh tế khu vực Đông Phi

Kinh tế Đông Phi là sự pha trộn giữa các nền nông nghiệp truyền thống, các ngành khai khoáng, dịch vụ và một số ngành công nghiệp non trẻ. Tăng trưởng kinh tế ở khu vực này đã đạt mức trung bình 5–6%/năm trong giai đoạn 2015–2019, cao hơn so với phần lớn các khu vực khác của châu Phi, theo Ngân hàng Phát triển châu Phi (AfDB).

Các nền kinh tế lớn trong khu vực gồm Ethiopia, Kenya, Tanzania và Uganda đang có xu hướng đa dạng hóa, chú trọng vào xây dựng hạ tầng, xuất khẩu sản phẩm nông nghiệp, phát triển năng lượng tái tạo và thu hút đầu tư nước ngoài. Trong khi đó, các quốc gia nhỏ như Comoros, Djibouti và Seychelles chủ yếu dựa vào cảng biển, du lịch và viện trợ quốc tế.

Các mặt hàng xuất khẩu chủ lực:

• Cà phê, chè, hoa cắt cành (Kenya, Ethiopia, Rwanda)
• Vàng, đá quý, khí tự nhiên (Tanzania, Mozambique)
• Dệt may và da thuộc (Ethiopia, Madagascar)

Tuy nhiên, khu vực vẫn phải đối mặt với những thách thức nghiêm trọng như cơ sở hạ tầng yếu, tỷ lệ nghèo đói cao, nợ công tăng, tỉ lệ thất nghiệp thanh niên lớn và sự phụ thuộc vào xuất khẩu nguyên liệu thô.

Tổ chức khu vực và hợp tác liên chính phủ

Đông Phi là khu vực có mật độ tổ chức khu vực dày đặc, với ba liên minh quan trọng nhất là: Cộng đồng Đông Phi (EAC), Cơ quan liên chính phủ về phát triển (IGAD), và Thị trường chung Đông và Nam Phi (COMESA). Các tổ chức này đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy hội nhập kinh tế, ổn định chính trị và giải quyết khủng hoảng nhân đạo.

Cộng đồng Đông Phi (EAC) bao gồm 7 quốc gia: Burundi, DRC, Kenya, Rwanda, South Sudan, Tanzania và Uganda. EAC đang xây dựng thị trường chung và hướng tới liên minh tiền tệ, với đồng tiền chung dự kiến ra mắt vào cuối thập kỷ này. IGAD tập trung nhiều hơn vào quản trị xung đột, nạn đói và biến đổi khí hậu trong khu vực Sừng châu Phi. [IGAD – Intergovernmental Authority on Development]

Sự hợp tác khu vực này còn nhằm tăng sức mạnh đàm phán với các khối kinh tế lớn, thu hút đầu tư quốc tế, và giải quyết vấn đề xuyên biên giới như di cư, biến đổi khí hậu và khủng bố.

Biến đổi khí hậu và an ninh môi trường

Đông Phi là một trong những khu vực chịu ảnh hưởng nặng nề nhất từ biến đổi khí hậu toàn cầu. Sự gia tăng tần suất và cường độ của các hiện tượng cực đoan như hạn hán, lũ lụt và sa mạc hóa đã gây ảnh hưởng lớn đến an ninh lương thực, nước sạch và hệ sinh thái.

Báo cáo từ Climate Knowledge Portal của World Bank cho biết, nhiệt độ trung bình tại Đông Phi đã tăng hơn 1°C trong thế kỷ qua, và dự kiến tiếp tục tăng 1,5–3°C vào cuối thế kỷ 21. Điều này làm giảm năng suất nông nghiệp và tăng nguy cơ di cư do môi trường.

Một số tác động điển hình:

• Hạn hán kéo dài ở Ethiopia, Somalia và Kenya
• Lũ lụt thường xuyên tại Nam Sudan và các vùng thấp Uganda
• Suy giảm mực nước hồ Victoria, ảnh hưởng đến đánh bắt thủy sản

Các quốc gia trong khu vực đang kêu gọi tăng cường tài chính khí hậu, chuyển giao công nghệ xanh và hỗ trợ kỹ thuật từ cộng đồng quốc tế nhằm tăng cường khả năng thích ứng và giảm thiểu rủi ro khí hậu.

Xung đột và thách thức an ninh

Tình trạng xung đột vũ trang và bất ổn chính trị là thách thức lớn nhất đối với sự phát triển bền vững ở Đông Phi. Từ nội chiến ở Ethiopia và Sudan, khủng bố ở Somalia, đến bạo lực sắc tộc ở Nam Sudan, khu vực liên tục rơi vào vòng xoáy di cư cưỡng bức và khủng hoảng nhân đạo.

Theo số liệu từ UNHCR, tính đến năm 2024, hơn 4 triệu người đã bị buộc phải rời bỏ nhà cửa tại vùng Sừng châu Phi do chiến tranh, thiên tai hoặc đói kém. Nhiều người sống trong điều kiện tạm bợ tại các trại tị nạn lớn ở Kenya, Uganda và Sudan.

Mối đe dọa từ các nhóm khủng bố như Al-Shabaab tiếp tục ảnh hưởng nghiêm trọng đến an ninh khu vực, gây thiệt hại về nhân mạng, cản trở phát triển kinh tế và làm suy giảm niềm tin vào chính quyền. Ngoài ra, tranh chấp nguồn nước giữa các quốc gia có chung sông Nile (Ethiopia, Sudan, Ai Cập) cũng là điểm nóng tiềm tàng trong quan hệ khu vực.

Văn hóa và di sản

Đông Phi có nền văn hóa phong phú, kết hợp giữa các truyền thống bản địa châu Phi, ảnh hưởng Hồi giáo dọc bờ biển Swahili và các yếu tố phương Tây từ thời thuộc địa. Âm nhạc, trang phục, lễ hội và các nghi lễ truyền thống vẫn được gìn giữ mạnh mẽ trong đời sống cộng đồng.

UNESCO đã công nhận nhiều di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới tại khu vực Đông Phi, tiêu biểu như:

• Thành phố đá (Stone Town), Zanzibar – Tanzania
• Đền đá khắc đá tại Lalibela – Ethiopia
• Công viên quốc gia Serengeti – Tanzania
• Khu bảo tồn núi Rwenzori – Uganda

Ngoài giá trị lịch sử, các di sản này còn là nguồn thu quan trọng từ du lịch sinh thái. Du lịch đóng góp trung bình 7–10% GDP tại nhiều nước trong khu vực, đặc biệt là Kenya, Tanzania và Rwanda. [UNESCO – World Heritage Africa]

Tài liệu tham khảo

1. United Nations Statistics Division – M49 Standard
2. African Development Bank – East Africa Economic Outlook 2023
3. Intergovernmental Authority on Development (IGAD)
4. Smithsonian – Human Origins Research
5. World Bank – Climate Knowledge Portal: Ethiopia
6. UNHCR – Horn of Africa Regional Displacement
7. UNESCO – World Heritage Sites in Africa